homenaxe ao profesor Antón Costa Rico

Educación, Historia e País: 

homenaxe ao profesor Antón Costa Rico

Boletín Interno nº 59 (de la serie histórica; nº 4 de la serie digital) de NOVA ESCOLA GALEGA, agosto 2023. Páginas 98-106

 En http://www.neg.gal/almacen/documentos/Bolet%C3%ADn%20(49)_pagenumber%20(1).pdf

Escribe: Francisco Xosé Candia Durán, Departamento de Pedagoxía e Didáctica (Campus de Lugo, Universidade de Santiago de Compostela)SÍNTESIS: 

en esta contribución se realiza un recorrido visual (con fotografías) y narrativo (en gallego) por los diferentes actos que configuraron, en formato de seminario académico y bajo la denominación "Educación, Historia e País", el homenaje que el 15 de octubre de 2022 el grupo de investigación SEPA-Interea (de la Universidade de Santiago de Compostela) y otros colaboradores tributamos, a raíz de su jubilación, a nuestro estimado compañero Antón Costa Rico, faro de conocimiento pedagógico, activista de la renovación educativa, referente investigador en materia de Historia de la Educación, Política Educativa, Educación y Lenguas en Galicia,.. y, por encima de todo, Profesor.

homenaxe ao profesor Antón Costa Rico

O 15 de outubro de 2022, poucos días despois do seu 70 aniversario, máis de cincuenta compañeiros e compañeiras do Prof. Dr. Antón Costa Rico tivemos a oportunidade de dármonos cita no complexo Ruta Jacobea (Lavacolla, Santiago de Compostela) para lle render unha merecida homenaxe a quen, como docente e investigador a través dunha longa e fecunda traxectoria científica e académica na Universidade de Santiago de Compostela, nos ten brindado o mellor de si mesmo, prolongando o seu labor na xestión, liderado e activa participación en distintas iniciativas de natureza pedagóxica, cultural e sociopolítica, na propia universidade e na sociedade.

Quizais para certos lectores/as desta publicación o noso benquerido Antón sexa sobre todo ese persoeiro que contribuíu a fundar en 1983 Nova Escola Galega (NEG), movemento de renovación pedagóxica do que foi presidente e segue a ser animador, ou o impulsor da Revista Galega de Educación. Pero en realidade a súa actividade vital soborda moi amplamente ese perfil: catedrático de Historia da Educación da USC, foi decano da Facultade de Ciencias da Educación e director do Instituto de Ciencias da Educación da mesma universidade, membro do Seminario de Estudos Galegos e do Consello Escolar de Galicia, presidente da Sociedad Española de Historia de la Educación (SEDHE), membro do consello editorial de distintas publicacións... pero por encima de todo, profesor, con toda a pegada cívica, pedagóxica e social que este vocábulo garda en termos de compromiso e  responsabilidade cos procesos de cambio e transformación social.

Así, por iniciativa do grupo de investigación da USC ao que el pertence (“Pedagoxía Social e Educación Ambiental”, ou SEPA-interea) e co apoio de colegas das tres universidades galegas e de NEG, organizamos esta homenaxe co formato dun “seminario académico” e coa denominación

“Educación, Historia e País”: sen minorar outras cuestións ás que se vencellou o labor docente, investigador, político, cultural ou social de Antón, entendiamos que eran precisamente eses tres conceptos (tanto por separado, como sobre todo nas súas múltiples interaccións) os que con máis claridade retrataban o seu quefacer intelectual.

Non é obxectivo desta breve contribución expoñer a longuísima listaxe de méritos que Antón Costa acumulou ao longo de 44 anos nos que se foi concretando o seu desempeño profesional, senón dar conta de que exalumnas/os (que agora poboamos departamentos de Pedagoxía das universidades galegas, centros escolares, departamentos municipais de educación e cultura, editoriais etc.), amigas e amigos, compañeiros/as de universidade, de NEG, da SEDHE, do movemento sindical, do nacionalismo de esquerdas e doutras entidades que tiveron/tivemos a fortuna de colaborar con el, decidimos testemuñarlle a nosa estima polo seu inspirador exemplo; e, con ela, poñer de manifesto que o labor que desenvolveu durante xa case cinco décadas ten favorecido a mellora da formación e da investigación en Ciencias da Educación de milleiros de alumnas/os que hoxe exercen a súa profesión en distintos contextos e realidades, o impulso do coñecemento e das publicacións expertas sobre Historia da Educación e Política Educativa, o activismo pedagóxico e, en definitiva, a construción dunha mellor Galiza, razón e obxecto dos seus desvelos 

Os actos do día contaron coa intervención de numerosas persoas coas que Antón ten establecido fortes vínculos profesionais nalgún momento da súa traxectoria. A actividade comezou pasadas as nove da mañá cunha “Inauguración” a cargo de Xesús Rodríguez (USC), Mariló Candedo (UDC) e Xosé Manuel Cid (UVi), que deron conta das diversas circunstancias que rodearon a organización da xornada e o percorrido académico e de amizade que compartiron co homenaxeado desde que foron alumnos seus nas aulas de Pedagoxía en Compostela.

A continuación puidemos deleitarnos coa música do Dúo Arvela, composto pola docente do Conservatorio Superior de Música da Coruña Uxía Bolaño Amigo (co-directora da Revista Galega de Educación, con tese sobre Historia da Educación dirixida polo propio Antón), ao clarinete, e o profesor do Conservatorio Profesional de Música de Santiago de Compostela Xose Antonio Rodríguez Álvarez, á guitarra clásica. Aínda terían ocasión de intervir algunha vez máis ao longo da mañá.

Seguiu unha agarimosa e agradecida “Dedicatoria” ofrecida pola citada Uxía Bolaño, e tamén polo “compañeiro de batallas” de Antón, Narciso de Gabriel (UDC), na que se glosaron os fitos máis significados da súa traxectoria profesional: ducias de promocións (de pedagogas/os, educadoras/es sociais, mestras/es e investigadoras/es) formadas por el, dez libros publicados -entre os que hai que destacar a monumental e multipremiada Historia da educación e da cultura en Galicia (Séculos IVXX)-, centos de artigos en revistas especializadas, dirección de quince teses e innumerables traballos de investigación e incansable apoio a investigadores/as noveis, informes, proxectos de investigación e congresos nos que participou ou que promoveu, ducias de conferencias pronunciadas, a súa enorme actividade como dinamizador pedagóxico desde o movemento Freinet primeiro (Movemento Cooperativo da Escola Popular Galega) e logo desde NEG, o constante compromiso coa normalización lingüística tanto no eido escolar, como no universitario e no social (cabe lembrar que lle foi outorgado recentemente, no ano 2021, o Premio “Luís Porteiro Garea” á promoción e uso do galego na USC), os recoñecementos dos que se fixo acredor, a colaboración coa prensa, a acción política nos tempos do PSG-EG, a ligazón con Portugal etc. 

Logo, Mariló Candedo (UDC) moderou a mesa “Conversando arredor da Historia da Educación”, na que estaban citados Aida Terrón (Universidad de Oviedo; con dificultade para se desprazar, preparou un texto para a ocasión, lido por Xosé Manuel Cid aos presentes) e Agustín Escolano (Centro Internacional de la Cultura Escolar, CEINCE), quen fora director da tese de Antón cando ambos coincidiran na Universidad de Salamanca e que nos deleitou cun brillante e erudito discurso sobre a investigación en Historia da Educación.

Tras un tentempé no que saudar os vellos coñecidos e departir amigablemente, desenvolveuse un panel moderado por Laura Varela (USC) que levou por título “A encrucillada da educación en Galicia”, e no que se foi ligando cada unha das temáticas tratadas coa experiencia vital e profesional de Antón. Participaron nesta actividade: Manolo Bragado (CEIP de Laredo, Redondela) coa intervención “Identidade, territorio e contextos da educación”, Concha Losada (Museo do Pobo Galego) con “Culturas e educación”, Xosé Lastra (presidente de NEG) con “Movementos sociais e renovación pedagóxica” e António Nunes (Movimento da Escola Moderna) con “Compartindo encrucilladas na lusofonía”, quen se desprazou desde o país irmán.

Tamén tomaron a palabra desde o público a presidenta da Sociedad Española de Historia de la Educación, María del Mar del Pozo (Universidad de Alcalá de Henares) e a mestra xubilada Alicia López, compañeira de Antón desde os últimos anos 70 na pedagoxía Freinet, na renovación pedagóxica e na defensa da educación rural. 

En chegando as dúas da tarde, tras unhas elocuentes palabras de agradecemento do protagonista a todas as/os presentes, e como “Clausura” do seminario, en representación da organización Lucía Iglesias da Cunha (USC) ofreceu uns comentarios finais sobre homenaxe e homenaxeado, dando paso a José Antonio Caride (catedrático de Pedagoxía Social na USC, director do grupo SEPA-interea) que informou doutras accións en curso para honrar o homenaxeado; entre elas a elaboración dun libro coral que levará por título “Educación e sociedade en Galicia”, no que participarán estudosos/as da educación que percorrerán en clave de presente, pasado e futuro temas que viñeron centrando as preocupacións académicas de Antón. Glosou Caride finalmente, a flor de pel, algúns instantes vitais que marcaron a tan longa como frondosa traxectoria académica e profesional compartida por ambos, desde os vellos tempos do Pazo de Fonseca no remate da década de 1970.

En lembranza do encontro e antes da foto de grupo entregóuselle ao homenaxeado unha escultura en bronce de Cuqui Piñeiro (Goián, Tomiño) titulada “Homiño en escaleira, 6”, que reproduce unha figura humana subida a unha escada para poder mirar ao lonxe con máis perspectiva, simbolismo que entendiamos retrataba atinadamente a xeira vital de Antón, e que el ben agradeceu.

A xornada rematou cun agradable xantar de confraternidade (e en verdade resultou fraterno... “amable e feliz” foi cualificado polo protagonista), de animosa conversa, e que serviu tamén para actualizar os compromisos que os alí presentes seguimos mantendo con Antón.

"...dar conta de que ex-alumnas/os (que agora poboamos departamentos de Pedagoxía das universidades galegas, centros escolares, departamentos municipais de educación e cultura, editoriais etc.), amigas e amigos, compañeiros/as de universidade, de NEG, da SEDHE, do movemento sindical, do nacionalismo de esquerdas e doutras entidades que tiveron/tivemos a fortuna de colaborar con el, ....". 

Aínda que a xubilación do homenaxeado xa se producira dous anos atrás, a pandemia causada pola COVID-19 provocou que o momento dos honores se retrasase ata o día de autos, circunstancia que non impediu que gozáramos dunha xornada memorable, ilustrativa, mesmo con momentos emotivos, que deixou en todas as persoas que alí nos convocamos a grata satisfacción de sabérmonos ligados pola influencia universitaria, pedagóxica e persoal que sobre nós exerceu Antón Costa.

Por acaso, non unicamente debemos conxugar en pasado: a súa xubilación (por arbitrarias razóns burocráticas, carece no presente da condición de “profesor honorario”) non trouxo consigo unha relaxación da súa actividade intelectual. Pola contra, segue investigando, publicando, dirixindo a colección “Biblioteca de Pedagoxía” da editorial Kalandraka, exercendo o seu maxisterio co e sobre o equipo de SEPA-interea, orientando investigacións e, por suposto, mantendo permanente atención reflexiva, con ollar crítico, ás novidades tanto da política educativa como do mundo pedagóxico (escolar e social). 

Proba desa vitalidade académica foi o agasallo duplo que el mesmo nos fixo aos asistentes, antes do peche do acto, e que nos evocaba escenas de cando exercía como profesor noso de “Historia da Educación” ou de “Política e Administración da Educación”: a lectura comentada dun documento, lindo, delicioso, sobre historia da educación galega, recentemente re-descuberto e traducido para a ocasión por Antón (“A última lección”, de Prudencio Landín, 1947), precedida da entrega dun texto (“... entre onte e hoxe”) no que nos ofreceu, en primeira persoa, un relato persoal do seu presente sinalando algúns aspectos da súa traxectoria profesional, e referíndose a horizontes de traballo pedagóxico para a “súa” Facultade de Ciencias da Educación, e a tarefas colectivas no marco da educación en Galiza como comunidade política. En definitiva, merecido tributo ao profesor e compañeiro Antón Costa por un labor grandioso, pero tamén honesto, a prol dunha escola pública, democrática, equitativa, laica, inclusiva, galeguizada, pedagoxicamente renovadora, formadora de cidadanía, atenta á educación social e ás singularidades do mundo rural, compromisos que encheron un excelso itinerario vital e profesional como docente, investigador e dinamizador pedagóxico, sempre ao servizo da sociedade, da cultura e da lingua galegas.